از چندیست که لزوم تهیه یک قاموس زبان دری دراین پورتال وزین به تأسی از پیشنهاد یک تعداد دانشمندان هموطن مطرح گردیده و به این ارتباط نوشته جناب استاد داکتر سیدخلیل الله هاشمیان را که متخصص در زبان شناسی و ادبیات دری میباشند، در ستون نظر سنجی گذاشته اند که تاحال بیش از 80 بار در زمینه بین علاقمندان تبادل نظرصورت گرفته است.  آنچه همه برآن تأکید دارند، همانا اشد ضرورت تهیه همچو قاموس بوده و نیز برای آغاز کارآن باید هرچه زودتریک کمیته از شخصیت های وارد و ذیصلاح علمی تشکیل گردد، زیرا یک شخص به تنهائی از عهده اینکار بزرگ و مهم بدر آمده نمیتواند.

دراین نوشته میخواهم توجه را به یک خدمت بس مهم علمی و فرهنگی یکی از استادان بزرگوار خود ـ مرحوم پوهنوال محمد عارف غوثی (استاد سابق پوهنځی اقتصاد پوهنتون کابل بعداً وزیر تجارت در کابینه مرحوم داکترعبدالظاهر و سپس رئیس بانک زراعتی در دوره جمهوریت محمد داؤد خان شهید) جلب کنم که این دانشمند بزرگوار برای اولین بار در سال 1338 به لزوم تهیه یک قاموس اصطلاحات اقتصادی (انگلیسی ـ دری) پی برده و پس از دوسال کار شباروزی موفق  شدند که آنرا در سال 1340 در 420 صفحه تکمیل و در همان سال در مطبعه دولتی کابل به چاپ برسانند.

در آن وقت که محصل پوهنځی اقتصاد بودم و سال بعد به عضویت کدر تدریسی پذیرفته شدم و افتخار اسیستانتی استاد را حاصل کردم، سروکارمن و سائر همکاران و نیز محصلان همیشه با این قاموس بود. ولی پس از اکمال تحصیل و برگشت از اروپا  به وطن و ادامه وظیفه به حیث استاد در آن پوهنځی، وقتی با پروفیسوران آلمانی به ترجمه لکچر آنها می پرداختم، متوجه شدم که ترجمه اصطلاحات علمی با معانی و مفاهیم دقیق آن کار ساده نیست و طوریکه دیده میشد، استادان دیگر نیز در زمینه دچار مشکل بودند. 

روی همین ضرورت از استاد بزرگوارمحمد عارف غوثی تقاضا گردید که اگر به کتاب قبلی خود “قاموس اقتصاد” تجدید نظر نموده آنرا مطابق بر ضرورت های درسی توسعه دهند. ایشان در آنوقت به حیث وزیر تجارت مصروف وظیفه بودند و اما  سال بعد وقتی از آن وظیفه سبکدوش شدند، بیکار ننشسته و وقت خود را بطور تشدیدی برای اکمال مزید و توسعه اثر قبلی خود “قاموس اقتصاد” صرف کردند. در یکی از روزها که به پوهنځی تشریف آوردند، یک کاپی ابتدائی آنرا با خود آورده  و از ریاست پوهنځی تقاضا کردند که نخست یک هیئت علمی را برای تدقیق آن بگمارد و دوم در مورد مصارف چاپ آن با تیم توأمیت  آلمانها مذاکره نماید. ریاست پوهنځی سه نفر از استادان ـ هریک پوهندوی داکتر محمد انور، پوهندوی داکتر محمد نعیم اسد و اینجانب پوهندوی داکتر سیدعبدالله کاظم را به اینکار توظیف کرد و در ضمن کمک تیم توأمیت آلمانی را که از سال 1341 بدینسو با پوهنځی اقتصاد پوهنتون کابل همکاری داشت و نیز کمک مؤسسۀ ایشیا فوندیشن را برای یک قسمت مصارف چاپ آن کتاب جلب کرد و قسمت دیگر آنرا مؤلف از پول شخصی خود متقبل گردید.

“قاموس اقتصاد”(انگلیسی ـ دری با فهرست الفبائی دری به انگلیسی) با تجدید نظر کامل پس از بررسی کمیته تدقیق علمی که تقریباً یک سال را در بر گرفت در سال 1353 تکمیل ودر867 صفحه درمطبعه دولتی با قطع و صحافت مرغوب به چاپ رسید که از آنوقت تا امروز این قاموس مورد استفاده همگانی قرار داشته و یکی از آثار بسیار مهم از جمله نشرات پوهنځی اقتصاد پوهنتون کابل بشمار میرود.

برای قدردانی از این خدمت بزرگ استاد فقید مرحوم پوهنوال محمد عارف غوثی که یک شخصیت با دانش، صادق و وطندوست بودند و از همه مهمتر اینجانب که افتخار شاگردی، اسستانتی و بعداً تا ایام مهاجرت به امریکا و حتی چند شب قبل از وفات شان با مرحومی درتماس بودم، ایشان را نمونه ای از اخلاق، پاک نفسی، مناعت، تواضع وو یک شخص نهایت مؤدب، پرلطف و مسلمان با دیانت میدانم، روح شان شاد و یاد شان گرامی بادا.

برای گرامیداشت از این خدمت بزرگ علمی میخواهم متن “دیباچه” کتاب را عیناً اقتباس دارم که بقلم استاد نوشته شده و در مورد کتاب، انگیزه های نوشتن آن، مشکلات رویدست و نیز پیدا کردن لغات معادل به زبان دری و بسا مطالب دیگر بیشتر آگاهی میدهد:

بسم الله الرحمن الرحیم

دیباچه

درست سیزده سال از چاپ اول “قاموس اقتصاد” سپری شده است. چند سال قبل به تجدید نظر و بزرگ ساختن این قاموس آغاز کردم. همواره در پی مآخذ بودم و از هر کتاب اقتصادی که فرصت مطالعۀ آن دست میداد، اصطلاحات تازه را بر می چیدم. این کار در اوقات فراغت از کار های رسمی انجام می یافت. در میزان سال 1351 توجه را به این کار متمرکز ساختم. چهار ماه توقف کار رسمی فرصتی بود مغتنم. درین مدت آنچه را در سالها اندوخته بودم، جمع کرده و از مآخذی که تازه بدستم آمد، اصطلاحات زیاد دیگر را برآن افزودم. در آغاز کار تصور میکردم این بار قاموس یک اثر کامل و جوابگوی تمام سؤالات خوانندگان علوم اقتصادی خواهد شد، اما کاوشها و تجسس من پهنا وژرفای علوم اقتصادی را برایم بهتر نمایان ساخت و در قبال آن نارسائی یک نویسنده منفرد یعنی خود را روشن تر درک کردم و دانستم که ایجاد یک قاموس کامل واقعاً کار یک کمیته دانشمندان علوم اقتصادی است. از این رو باید دانست چاپ دوم این اثر گرچه جامعتر بوده و گام مهمی بطرف اکمال گذاشته، مگر باید هنوز تکمیل شود.

اکنون که بعد از سالها تجسس و چند ماه کار پیهم، قاموس اقتصاد را تجدید نظر کرده و بزرگتر ساخته ام، میخواهم بخوانندگان گرامی اطمینام دهم که در انتخاب تعریف ها و اصطلاحات معادل دری سعی کرده ام تعریف ها با وصف اختصار خود واضح و صحیح باشند. البته طوریکه در مقدمه چاپ اول ذکر شده بود، هدف این تعریف ها و توضیحات محض معرفی اصطلاحات است.

روش من در برگزیدن اصطلاحات در چاپ دوم نسبت به چاپ اول یک فرق اساسی دارد: اینکه در چاپ اول عدۀ زیاد اصطلاحات دری معادل انگلیسی وضع شده بود، خوشبختانه یک عده آنرا اکنون در زبان دری متداول می بینم. اما درچاپ دوم ضرورت به وضع اصطلاحات کمتر بوده، چون در ظرف این مدت نشرات زیادی صورت گرفته و مساعی برای گردآوری و انتخاب اصطلاحات صحیح تر هم مبذول گشته، بنابرآن اصطلاحات دری که بحیث معادل اصطلاحات انگلیسی داده شده غالباً کلماتی است که اکنون در افغانستان و درایران کم و بیش متداول گردیده است. مؤلف کوشیده آنچه را متداول تر و صحیح تر است و مفهوم یک اصطلاح انگلیسی را خوبتر میرساند، برگزیند. بعباره دیگر در حالیکه در چاپ اول عده ای از اصطلاحات پیشنهادی بود به محضر اهل علم، درچاپ دوم اصطلاحات عمدتاً اصطلاحاتیست که در مؤسسات علمی و اقتصادی و نشرات اقتصادی مروج است. البته بیک نکته باید روشنی افگند، اینکه در بعضی موارد برای عین مفهوم اصطلاح انگلیسی چند اصطلاح مترادف به فارسی گرفته شده، درحالیکه بهتر بود که برای هر مفهوم یک اصطلاح انگلیسی تنها یک اصطلاح دری پذیرفته میشد. این تعدد معادل های دری در مقابل یک معنی اصطلاح انگلیسی در حقیقت انعکاس یک جنبۀ مشکل است که اکنون در ساحۀ اصطلاحات اقتصادی به آن روبرو هستیم. (در مقدمۀ چاپ اول توضیح شده)، ولی چون این کتاب باداشتن فهرست الفبای دری به انگلیسی فی الواقع یک “قاموس دری به انگلیسی” نیز میباشد، از اینرو باید معادل های دری را که در مقابل اصطلاحات انگلیسی در نشرات علمی اقتصادی بکار برده شده، در برداشته باشد. اگر چه در بعضی موارد که این مؤلف لازم دیده از جمله چند اصطلاح مترادف یکی را برگزیده و یا اشاره ای به مرجح بودن یکی کرده ولی در مورد همه اصطلاحات این کار بایستی توسط یک کمیتۀ مشترک استادان اقتصاد در کشور صورت گیرد.

درظرف دو دهه گذشته در رشته اقتصاد در افغانستان و ایران آثار زیادی به دری ترجمه و تألیف شده ولی مطالعۀ برخی ازین آثار مشکل تر از متون انگلیسی به نظر میخورد، علت آن جز این نیست که اصطلاحات علوم اقتصادی نزد خوانندگان دری زبان هنوز مأنوس نیست و حتی آنهائیکه به علوم اقتصادی هم وارد اند، دراثر فقدان هم آهنگی بین مترجمان در مورد بکار بردن اصطلاحات در مطالعه کتب فارسی اقتصادی بمشکلات برمیخورند.

برای رفع این مشکل از یکطرف سعی کردم تا به اختلافات اصطلاحی در افغانستان و ایران در موارد لازمه اشاره کنم و از جانب دیگردراین تجدید نظر فهرست الفبائی لغات دری را برآن بیفزایم. بدانوسیله خوانندگان نه تنها معانی  اصطلاحات انگلیسی را درین قاموس می یابند، بلکه میتوانند مشکلات ناشی از فهم اصطلاحات دری را در کتب مطبوع درین دو کشور با آن مواجه میشوند، بیاری این قاموس حل کنند.

هنگامیکه اینجانب سمت ریاست پوهنځی اقتصاد پوهنتون کابل را داشتم، داکتر هوشنگ نهاوندی (مؤلف کتاب  “تاریخ نظریات اقتصادی” ) رئیس دانشگاه تهران و بعداً رئیس دفتر ملکه فرح پهلوی بنا به دعوت پوهنتون کابل در ماه سنبله 1355 به کابل آمد و در ضمن از پوهنځی اقتصاد و کتابخانه آن دیدن کرد. دراین دیدار یک جلد “قاموس اقتصادی” طور تحفه خدمت شان تقدیم گردید. دراین عکس از راست به چپ: داکتر نهاوندی، پوهنوال محمد عارف غوثی (مؤلف قاموس اقتصادی)، پوهاند داکتر سید شریف شرف (استاد و رئیس اسبق پوهنځی اقتصاد) و اینجانب داکتر سیدعبدالله کاظم .

دراین اثر علاوه بر اصطلاحات علوم اقتصادی، مؤسسات اقتصادی بین المللی، بانکهای افغانی، دانشمندان بزرگ علم اقتصاد که در تاریخ عقاید اقتصادی سهم ارزنده ای داشته اند، نیز گرفته شده اند. همچنان در ضمایم آن یک بخش جدید بعنوان (نفوس، محصول ناخالص ملی فی نفر، درجه متوسط افزایش سالانه نفوس و رشد اقتصادی) که نمایشگر مرحلۀ رشد کشورهای جهان است، برآن افزوده شده، باین ترتیب قاموس تجدید نظر شده، نه تنها بیشتر از چاپ اول اصطلاحات علوم اقتصادی را دربر دارد، بلکه محتویات آن جامعتر گردیده و یک سلسله آشنائی مقدماتی به علوم اقتصادی، مؤسسات بین المللی، رشد نفوس و اقتصاد جهان و دانشمندان برجسته در تاریخ علم اقتصاد نیز میباشد.

نویسنده توقع دارد خوانندگان گرامی با درنظرداشت مشکلات اینگونه کار و رنجی که در تألیف این کتاب کشیده شده، لغزشهائی را که از نگاه بعضی اصطلاحات و یا قصور در تعریف های آنها رخ داده باشد، با آرزومندی اصلاح بنگرند، انتقادات اصلاحی شان برای تهیه چاپ سوم بخوشی استقبال خواهد شد.

باید توجه خوانندگان محترم را باین معطوف سازم که برای استفاده بهتر ازین قاموس پیش از استفاده”رهنمای قاموس اقتصاد” را مطالعه فرمایند. در پایان امیدوارم خدمتی را که برای پیشرفت تعلیمات و نشرات اقتصادی بزبان دری در نظر داشتم، بدینوسیله در حدود امکان بدرستی انجام داده باشم. پوهنوال محمد عارف غوثی (حمل 1353) 

خدمتی که استاد بزرگوار محمد عارف غوثی با تألیف همچو یک اثر مفید و تا آنوقت در افغانستان بینظیر انجام داده است، تحفه ای برای نسلهای بعد بود که خوشبختانه زحمات ایشان اثر بخشیده و اصطلاحات موضوعه ایشان معادل انگلیسی بعد از نشر قاموس در بین محصلان، استادان و در امور رسمی و رسانه یی آنوقت  بسیار مأنوسیت پیدا کرده و به سرعت تعمیم یافت. به جرأت گفته میتوانم که این اثر تنها یک قاموس نیست، بلکه در تجدید چاپ بیک “انساکولوپیدای کوچک اقتصادی” مبدل گردید و نیز با توضیح اصطلاحات معموله اقتصادی در ایران و افغانستان مؤلف کوشیده تا خواننده را از یکطرف متوجه معادلت مفهوم آن اصطلاحات سازد و از طرف دیگر برای دری زبانها اصطلاح معمول و مروج دری را ارائه دارد (مثلاً “عاید” در زبان دری معادل با “درآمد” در فارسی ایرانی است و صدها مثال دیگر).

متأسفانه امروز با نفوذ رو به تزاید فرهنگی ایران ما شاهد آن هستیم که اصطلاحات قدیمی و معمول زبان دری بوسیلۀ کسانی چه از روی تعصب و چه از لحاظ وابستگی ها، جای خود در بسا موارد به اصطلاحات “واژه  ها” داده است که در ایران معمول اند. متأسفم که با این شیوه های تقلیدی و عمدی  اصالت این اصطلاحات در زبان دری به تدریج در حال از بین رفتن است و در اینکار رسانه ها و اشخاص وابسته به ایران نقش بسیار بازی میکنند.

قابل ذکر میدانم که در ختم کتاب ، مؤلف بزرگوار از ریاست پوهنځی اقتصاد، از تیم توأمیت آلمانی ، از ایشیا فوندیشن و از همه کسانیکه در این کتاب نقش داشته اند، مخصوصاً از سه استاد پوهنځی که مدت تقریباً یک سال را برای تدقیق و غور آن باهم همکاری نمودند ونیز از محترم پوهاند داکتر ذبیح الله التزام و محترم داکتر روان فرهادی برای مرور کتاب  و شخصیت های دیگرکه در تدارک معلومات راجع به مسائل اقتصادی افغانستان کمک نموده اند، قدردانی کرده است. 

وقتی کتاب از چاپ برآمد، استاد غوثی سه جلد آنرا به پوهنځی آورد و برای هریک سه نفر (کمیته غور و تدقیق) به امضای خود طور یادگار اهداء کرد. متأسف هستم که این هدیه با ارزش را سیلاب حوادث مثل سائر کتابها و حتی بعضی از آثار خودم به یغما برد، و اما خوشحال شدم وقتی با دوست عزیز و دانشمندم جناب داکتر محمد نعیم اسد (استاد اسبق پوهنځی اقتصاد و اخیراً رئیس پوهنتون هرات که صاحب آثار و تألیفات فراوان میباشند و فعلاً در جرمنی اقامت دارند و یکی از اعضای کمیته تدقیق این قاموس بودند)، صحبت کردم، به من مژده داد که همان نسخه یادگاری را به امضای استاد هنوز هم در دست دارند. لطف کردند اوراقی از شروع و ختم آنرا با ضمایم و کاپی روی جلد آن “سکن” کرده و بوسیلۀ ایمیل فرستادند که دراین نوشته از آن استفاده کرده ام. از همکاری شان سپاسگذارم.

علاوتاً محترم داکترصاحب اسد در ایمیل خود از دو اثر دیگر در زمینه که سالهای بعد بوسیلۀ دو استاد دیگر پوهنځی اقتصاد در جرمنی به مصرف تیم توأمیت تهیه گردیده اند، نیز تذکر داده اند: یکی “غیاث الغات اقتصادی مسلکی آلمانی ـ انگلیسی به دری در دو جلد (جلد اول 331 صفحه و جلد دوم 653 صفحه) که زیر نظر داکتر محمد امین زوری در سال 1970 به شکل گستتنر در آلمان چاپ شده و دیگر غیاث الغات انگلیسی ـ  جرمنی به دری و پشتو زیر نظر داکتر عبدالسمیع نور که از طرف انستیتوت انکشاف و سیاست اقتصادی پوهنتون بوخوم ـ آلمان در سال 2010 به نشر رسیده است. متأسفانه اینجانب تاهنوز این دو اثر را ندیده ام و اما بدینوسیله به آن دو دوست و همکار و هم مسلک خود زحمات شانرا تبریک میگویم.(پایان)